Bugünkü xəbərlər çılğın bir qlobal fəlakət təəssüratı yaradır. Deyəsən, bütün dünya müharibələrin, təbii fəlakətlərin ağuşunda alovlanır, insanlar var-gəl edir, əziyyət çəkir, iztirabdan ölürlər...
Bəlkə də, bunda bir məntiq var, çünki yenilik həmişə əziyyətlə doğulur. Yeni Dünya belə yaranır, nə və necə olacaq, hələ heç kim təsəvvür edə bilməz... Sadəcə aydındır ki, şübhəsiz, sivilizasiyanın dönüş nöqtəsi, bütün bəşəriyyətin gələcəyinə bir növ dəhliz kimi indiki zaman bütün tarix kitablarında yer alacaq.
Paradoks odur ki, konkret etnik qrupa xas olan bəzi spesifik xüsusiyyətlər istisna olmaqla, bütün ölkələrdə gedən proseslər demək olar ki, eynidir. Və artan fəlakətlərin bu fonunda insanlar intuitiv olaraq ÖZÜNÜNKÜLƏRİ axtarmağa başlayırlar. Bu, sadəcə müttəfiqlər və ya etnik cəhətdən eyni olan xalqlar ola bilər, amma məsələ bunda deyil, məsələ ondadır ki, hamı birdən bu böhrandan HEÇ KİMİN tək xilas olmayacağını anladı.
Yuxarıda deyilənlərə əsaslanaraq, bu yazıda 1968-ci ildə Kərkük (İraqın şimalı) şəhərində anadan olmuş və hazırda orada yaşayan türkmən Əli Zeynalın AYNA-ya müsahibəsini diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm. Müsahibimin istinad etdiyi Kərkük əhalisi müharibənin dəhşətlərindən, kabuslu etnik təmizləmədən sağ çıxıb. Əli bəy bu gün İraq Nazirlər Kabinetində siyasi məhbuslar üzrə hüquqşünas vəzifəsini tutur:
- Mən Əli Zeynal, atamın adı Hüseyn olub. Kərkükdə, Bəylər məhəlləsində doğulmuşam. Atam da, rəhmətlik babam da orada doğulublar. Babam 1892-ci ildə anadan olub. Bir vaxtlar Ərzurumda Osmanlı ordusu sıralarında döyüşlərdə iştirak edib, əmisi oğlu isə Çanaqqala döyüşündə şəhid olub. Bundan əlavə, Antanta-ya qarşı türklərin qurtuluş savaşında xalqımın böyük rol oynadığını bilirəm.
Evdə həmişə türkməncə danışırdıq. Bizim dil öz ləhcəsi ilə Azərbaycan dilinə ən yaxınıdır. İraqdakı türkmən şəhərləri Kərkükdən başqa Mosul və Ərbildir. Ümumilikdə üç milyona yaxın insanıq. Amma türkmənlərin əksəriyyəti Kərkükdə yaşadığı üçün bizə Türkmən deyil, Kərkük camaatı deyirlər.
Biz türkük və bildiyimə görə, hələ Omanda, Suriyada, Yəməndə, Liviyada da bizim türklər yaşayır. Uşaq vaxtı babamdan soruşurdum ki, biz hardan gəlmişik, niyə burada yaşayırıq, axı ərəb deyilik. Və babam cavab verirdi ki, türklər yer üzündə, dünyanın hər yerinə səpələnmiş çoxsaylı xalqlardan biridir. “Narahat olmayın, bir gün biz də türk qoşunlarının köməyi ilə zülmdən azad olacağıq” – deyirdi tez-tez. Və bunu ona görə deyirdi ki, o vaxt bizim xalq çox sıxışdırılıb.
1917-ci ildə Osmanlı dövləti İraqdan çəkildikdən sonra ingilislər bizi Osmanlının varisləri kimi görərək, türk elektoratına qarşı məqsədyönlü siyasət yürüdürlər. Bu gün türk qardaşlarımızın get-gedə qüdrətini geri qazanmasına sevinməyə bilmərik. Bunlar Türkiyədən başqa, Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan kimi dövlətlərdir. Sovet İttifaqı dağılandan sonra bütün bu qardaşlarımız müstəqil dövlətlər qurdular və öz tam müstəqilliklərini qurmağa doğru irəliləyirlər.
Biz heç bir zülmə rəğmən ərəblərlə, kürdlərlə assimilyasiya olmamışıq, kim olduğumuzu həmişə xatırlamışıq, övladlarımız öz doğma türkcəmizdə danışırlar. Xalqımız öz milli kimliyi uğrunda bu çətin mübarizədə böyük qurbanlar verib:
- 1924-cü ildə ingilislər Kərkük türklərini qırdılar.
- 1946-cı ildə Gavur bağı deyilən yerin yaxınlığında bu dəhşət təkrarlanır.
- 1959-cu ildə türkmənlərin qırğını kürd kommunistləri tərəfindən təkrarlandı.
- 1980-ci ildə Səddam Hüseyn rejimi türkmən millətçilərinin liderlərini edam etdi.
- 1991-ci il martın 28-də Altın Körpü adlanan yerdə kərküklülər qətlə yetirildi.
- 1996-cı il avqustun 31-də Ərbildə Səddam Hüseynin təhlükəsizlik xidməti millətimizin 40 fəalını edam etdi.
- Siz də eyni ittihamlarla İraq zindanlarından keçdiniz, bu barədə bizə nə danışa bilərsiniz?
- Coğrafiya fakültəsində təhsil aldığım universiteti bitirdikdən sonra ölkəmizin bütün gəncləri kimi hərbi xidmətə getdim. Və xidmət etdikdən 7 ay sonra İraq təhlükəsizlik xidməti tərəfindən saxlanıldım. Saxlanmaya səbəb mənim Turan fikirlərini yaymağım olub. Səddam Hüseyn ölkənin milli ideyasını elan edərək, İraqda yalnız iki böyük xalqın - ərəblər və kürdlərin olduğunu bəyan etdi. Bizdən söhbət belə, getmirdi və bizə dedilər ki, ya ərəblərə, ya da kürdlərə boyun əyməliyik. Biz belə düşünmürdük. Kərkükdə demək olar ki, bütün şəhər toponimləri türk dilindədir və Səddam tədricən bu adları ərəbcəyə dəyişməyə başlamışdı. Ona görə də tarixi məhəlləmiz olan Bəylər məhəlləsini Meysenunla dəyişmək istədi, biz bundan çox narazı idik və buna görə də təqib edildik və izləndik.
Başqa misallar da var idi: Şimali İraqda 1991-ci ildə Ərbil, Süleymaniyyə və Dok şəhərlərində BMT-nin təhlükəsizlik zəmanəti ilə hakim Baas Partiyasına (Səddam Hüseyn) qarşı olan yeni türkmən partiyalar yaradıldı. Mən də ora tez-tez gəlirdim, çoxları ilə görüşür, çox şeyləri müzakirə edir, mübahisə edirdik. Bir gecə evimi mühasirəyə aldılar və mən Milli Təhlükəsizlik Xidməti tərəfindən həbs olundum. Səhər məni Kərkükdən Bağdad həbsxanasına apardılar və orada “Qırmızı otaq” deyilən yerə yerləşdirdilər.
Bu, ölüm kamerası idi: 2 x 2,50 kv. Metr otaqda 7 nəfər idik (!). Orada təkcə türklər deyil, Səddam rejiminə nifrət edən ərəblər və kürdlər də var idi. 8 ay bu “qırmızı otaq”da qaldım. Onu “edam otağı” da adlandırırdılar. Bu, həyatla bir araya sığmayan mürəkkəb işgəncələr və təhqirlərlə sonu olmayan dəhşət idi. Çoxları işgəncələrə dözə bilməyib öldü.
Səkkiz aylıq cəhənnəmdən sonra mühakimə olundum, amma heç nəyi etiraf etmədim. Məni İraqın şimalında müxalifət partiyaları ilə görüşməkdə, onlara məlumat verməkdə, gənclərlə təbliğat işləri aparmaqda ittiham edirdilər. Amma heç nəyi etiraf etmədim və heç kimə xəyanət etmədim. Allaha şükür ki, birgə görüşdüyümüz hər kəs sağ qaldı, bəziləri Türkiyəyə qaçdı. Mənim isə yəqin ki, bu əzabları yaşamaq qismətim imiş...
Əbu-Qreyb həbsxanasında siyasi məhbuslar yatan şöbədə uzun 5 il keçirmişəm. Bu həbsxanalarda işgəncələrə dözə bilməyən xeyli insanımız dünyasını dəyişdi, yaxınları hələ də harada dəfn olunduqlarını bilmirlər. Casusluqda günahlandırılan və 1979-cu ildən həbsdə olan, hətta o vaxt da həbs müddəti 20 ilə yaxın olan insanları gördüm. Söhbət 93-94-cü illərdən gedir.
Qohumlarım məni görməyə gələndə tanımadılar. İşgəncələrdən sonra mənim çəkim cəmi 55 kiloqram idi, bu, əvvəlki çəkimdən 20 kiloqram az idi. 1995-ci ildə BMT Səddamla insan hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı müqavilə bağladı və həbsxanalarda bəzi güzəştlər başladı. 1995-ci il avqustun 14-də azadlığa çıxdım. Bir müddət Kərkükdə qaldım, amma hələ də daimi nəzarətdə idim və Şimali İraqa qaçdım və orada 4 ay qaldım. O zaman bizim siyasi türkmən partiyaları orada hər şeyə nəzarət edirdi. Sonradan Türkiyəyə qaçmaq qərarına gəldim. Sərhədi keçəndə heç bir sənədim yox idi, yalnız İraqın daxili pasportu var idi. Amma məni türk - türkmən kimi içəri buraxdılar.
Beləliklə, mən Ankaraya getdim, 1998-ci il idi. Ankara mənim üçün tamamilə yeni bir dünya, yeni bir həyat oldu! Türkiyə mənə qollarını açdı. Məni sağaltdı, doğma türk evimdi. Mənə təqaüd verdilər, Qazi Universitetində yataqxana təşkil etdilər. Orada universitetdə dil kursları keçdim, sonra Ankara Universitetinin İslam tarixi fakültəsini bitirdim. Ankarada yeni insanlarla tanış oldum, xüsusən də çoxlu azərbaycanlı dostlarım var idi. Mən Azərbaycan mədəniyyət mərkəzlərində oldum, həm də qırğızlarla, bulqar türkləri ilə, Kosovo türkləri ilə ünsiyyətdə oldum. Mən onların mədəniyyəti, həyat tərzi ilə maraqlandım, bütün bunları həvəslə mənimsədim və eyni zamanda mədəniyyətimdən danışdım. Və onlar da bizim bir çox həyatımızla maraqlandılar, təəccübləndilər. Məhz o zaman anladım ki, milli mücadilə çox mürəkkəb bir şeydir. Burada əsas olan ruh, gücdür, xalqın üçün çox şey etməlisən və köklü şəkildə dəyişiklikləri ancaq TƏHSİLİN, ELMİN köməyi ilə etmək olar!
Zaman-zaman vətənimə, Şimali İraqa gəlirdim, bura Səddamın təsirindən kənar bir zona idi, orada müxalif Kərkük qüvvələri fəaliyyət göstərirdi. Mən yığıncaqlarda iştirak etdim, kərküklülərin ayıq-sayıq olmaları üçün xəbərdar etdim və 2003-cü ildə, aprelin 9-da süqut edənə qədər bu dəhşətli rejimə qarşı hər cür mübarizə apardım.
Səddam bizi assimilyasiya etmək üçün çox şey etdi, amma bacarmadı. Belə ki, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının köməyi ilə Ərbil qalası muzeyə çevrildi. UNESCO-nun pulu ilə insanlar öz evlərindən köçürülüb, qədim evlər, hamamlar bərpa edilib. Və günlərin bir günü, birdən biz bu evlərdən birinin üstündə bir lövhənin necə göründüyünün şahidi olduq: “Erməni Mədəniyyət Mərkəzi”. UNESCO burada ermənilərin yaşadığını insanların beyninə yeritmək istəyirdi. Bu qala həmişə türklərin olub, hətta bizdə belə bir deyim var: “Türk olan yerdə qala var ki, babalarımız hardasa məskunlaşmamışdan əvvəl qala tikdirib”.
Ərbildə 1915-ci ildən sonra Türkiyədən köçərək qismən İraqda, qismən də Suriyada məskunlaşan ermənilər meydana çıxdı. Bu torpaqlar onların torpaqları deyil və 1917-ci ildə ingilislər onlara yardım edərək, hər cür dəstək verərək, erməniləri İraqa yerləşdirməyə başladılar.
Yadımdadır, uşaq vaxtı atamdan soruşdum ki, bizim qonşularımız olan ermənilər türkcə bu qədər gözəl danışırlar, amma bizim danışdığımız türkcə deyil. Bizim dilimiz Azərbaycan dili kimidir, onlar isə Osmanlı ləhcəsində danışırlar. Atam isə cavab verdi: “Oğlum, onlar Atatürkün vaxtından bura qaçıblar, türkcə danışsalar da, bizim dostumuz deyillər. Ermənilər bizim dilimizi öyrənirlər, çünki bütün türkləri özlərinə düşmən sayırlar, onlarla daim ehtiyatla davranın. Onlar heç vaxt sizin dostunuz olmayacaqlar”.
Qarabağa gəlincə, şəxsən bizim üçün şərəf məsələsiydi. Orada baş verənlərdən hamımız xəbərdar idik. Qarabağda azərbaycanlılara qarşı olan bütün bu qəddarlıqları başa düşə bilirdik, çünki biz öz torpaqlarımızda həm ingilislərin, həm kralın, həm də Səddamın zamanında dəfələrlə oxşar hadisələri yaşamışıq.
Qarabağı unutmadıq... 2020-ci ildə Bağdaddan Ərbilə qayıdırdım, maşında radionu yandırdım və birdən ordan eşitdim ki, Azərbaycan ordusu Füzuli şəhərinə daxil olub! Maşını saxlayıb ağladım! Kərkükə girəndən sonra maşından düşüb insanlara “Qarabağ alındı, Azərbaycan qoşunları Füzuliyə girdi!” deməyə başladım. Amma Kərkükdə hələ heç kim heç nə bilmirdi, inanmadılar, dedim, televizoru açın, onsuz da orda danışırlar! Biz sizinlə çox sevindik və fəxr etdik!
- Amerikanın İraqa hücumu haqqında nə deyə bilərsiniz, o vaxtları xatırlayırsınız?
- Amerika İraqı ələ keçirmək planlarını 1950-60-cı illərdən qururdu, lakin bir müddət sonra həyata keçirə bildilər. Əvvəldən hər şey onların planı üzrə getdi. İran-İraq müharibəsi amerikalıların işi idi, sonra Küveytlə müharibə, daha sonra Şimali İraq parçalandı, İraqın hərbi uçuşları cənubda tamamilə qadağan edildi. Bir sözlə, amerikalılar öz strateji planları sayəsində bu bölgədə, bütövlükdə ölkəmizdə tam hökmranlıq etdilər. Və İran körfəzində möhkəmlənərək, bu neftli bölgənin tamhüquqlu nəzarətçiləri oldular. Bütün İraq nefti, bütün əldə edilən mənfəətlər də onların nəzarətindədir. Guya Amerika qoşunlarının bu gün İraqdan çıxarılmasına baxmayaraq, bütün İran körfəzi regionu onların əlindədir.
- Sizin ən böyük arzunuz nədir?
- Bəli, tək bir Türk dünyasını, bir bayrağı - Turan bayrağını görmək arzusu var. Mən çox istəyirəm ki, bu gün başqa xalqların boyunduruğu altında olan türklər - Çində, Kosovoda, İraqda, Suriyada, Təbrizdə, Ərdəbildə bir araya gəlsinlər və necə bir güc olduqlarını dərk etsinlər. Arzu edirəm ki, xalqlarımız maarifdən, təhsildən ən yaxşısını götürərək yeni, müasir dünya quracaq, başqa xalqlar üçün gözəl nümunə olacaq.
Allah qoysa, nəhayət ki, Azərbaycanı Naxçıvanla birləşdirəcək Zəngəzur dəhlizi açılacaq, daha sonra məşhur İpək Yolu fəaliyyətə başlayacaq. Heç kimə sirr deyil ki, Çindən, Özbəkistandan, Xəzər dənizindən keçən yol İranda həmişə İpək Yolu deyil, türklərin yolu, Turan yolu adlandırılıb! Təbii ki, bu gün Qərbi Şərqlə birləşdirmək üçün hardan girirsinizsə, Anadoludan keçmək lazımdır. İpək Yolu türk torpaqlarından keçir. Mən xəyal qururam, bütün həyatımın mənası isə Türk dünyasının birləşməsidir. Belə ki, vahid ordumuz, tək ticarət məkanımız olsun. Bu gün Avropanın vahid ticarət məkanı var, niyə biz onların təcrübəsini təkrarlamırıq?
- Azərbaycanda olmusunuz?
- 1997-ci ildə azərbaycanlılarla ilk dəfə Ankarada tanış olanda ölkəniz haqqında çox eşitdim və Azərbaycana səfər etmək istədim, amma pasportum yox idi. Və onu əldə etmək üçün heç bir yol yox idi. Yalnız 2017-ci ildə fevral ayında Azərbaycana gələ bildim, qrupla gəldim. Heydər Əliyev Beynəlxalq Hava Limanında enən kimi bu torpağa ayaq basanda ilk etdiyim şey onu öpmək oldu. Və Uca Allaha şükür etdim ki, arzum gerçəkləşdi. Dəniz kənarında dalğalanan misilsiz, nəhəng bayrağınızı görəndə sevindim, ürəyim dağa döndü!
İkinci dəfə tək gəldim. Birbaşa Azərbaycanın hava limanında viza aldıq. Bir çox insanla tanış oldum. 2018-ci ildə deputat Fazil Mustafa ilə görüşdüm. O, jurnalistləri dəvət etmişdi. Sonra Oktay Qasımov, Anar Əsədli, Aqil Əsgərov, Araz Aslanlı, Mahir Qəribovla görüşdüm. Onlara dedim ki, mən İraq türkləri adından gəlmişəm ki, xalqımızın nümayəndələrinin Azərbaycan universitetlərində mühəndis, jurnalist, beynəlxalq səviyyəli siyasətçi kimi təhsil almasına necə nail olmaq barədə məsələ qaldırsınlar. Fazil Mustafa bütün təkliflərimi qeyd etdi və bütün bu məsələləri qaldırmağa çalışacağını bildirdi.
Mən həmçinin Azərbaycan və Kərkük Mədəniyyət Evinin yaradılmasını təklif etdim ki, onun vasitəsilə biz həm Kərkükdə, həm də Bakıda bir çox mədəni və siyasi aspektləri əlaqələndirə bilək. Azərbaycana sonuncu dəfə 2020-ci ildə fevralın 20-də gəlmişdim, fevralın 29-da qayıtmışdım. Sonra koronavirus başladı. Qalsaydım, daha yaxşı olardı, o zaman Qarabağ müharibəsində iştirak edə bilərdim!
İndi koronavirusdan sonra sərhədlərin açılmasının ardınca bütün arzuma baxmayaraq, Bakıya gələ bilmirəm, Azərbaycan İraq vətəndaşı olaraq bizə viza vermir. Mən İraq vətəndaşıyam, hər şey düzdür, amma mən türkəm və həqiqətən də öz evim hesab etdiyim Azərbaycana yenidən qayıtmaq istəyirəm. Yeri gəlmişkən, 2022-ci ilin sentyabrında konfransa dəvət aldım: “Turanın qapılarını açırıq”. Mənim adıma dəvət gəldi. Mən Ankaradan viza ala bilərdim, amma elə oldu ki, şərait buna mane oldu.
Bu müsahibə vasitəsilə Azərbaycan ictimaiyyətinə müraciət etmək istərdim: bir çox türkmənlərimiz bura gəlmək istərdi, bizim üçün bu, bizim dünyamızın, özümüzün bir parçasıdır, amma təəssüf ki, viza almağın mümkünsüzlüyü bizi çox kədərləndirir. Nə olur-olsun, bilin ki, İraqda azərbaycanlılarla tam eyni, identik olan bir xalq var. Dilimiz, adətimiz, mentalitetimiz, mədəniyyətimiz eynidir... Tale bizi ayırıb. Amma elə vaxtlar olub ki, biz bir etno-mədəni məkana sahib olmuşuq. İndi tarixin diktəsi ilə dünyanın müxtəlif tərəflərinə səpələnmişik. Buna rəğmən qəlbimiz birdir, əməyimizlə, əməlimizlə sübut etdik ki, kərkük türkləri heç bir şəraitdə təslim olmayan qürurlu bir xalqdır, biz türkmənlər türkük, sizin qardaşlarınızıq.
Mələk Vəlizadə
AYNA
