Taliban-İran toqquşmasının gizlinləri: Su müharibəsi, sünni-şiə qarşıdurması, və ABŞ-ın maraqları

 Taliban lideri Əbdülhəmid Xorasani İrana müharibə elan etdiklərini açıqladı. O bildirib ki, hazırda sərhəddə şiddətli döyüşlər gedir və Taliban ağır hərbi texnikanı sərhədə yeridib.  Nə baş verir? İlk öncə onu qeyd etmək lazımdır ki, hazırkı gərginlik İran ilə Taliban (Əfqanıstan) arasında ilk belə hal deyil. Vaxtaşırı iki ölkə sərhədində kiçikçaplı və ya orta səviyyəli atışmalar yaşanır.  Misal üçün, 2021-ci ildə İran sərhədçiləri ilə Taliban arasında toqquşma baş vermiş, tərəflər bir-birinə artilleriya zərbələri endirmişdi. Hətta Taliban İrana aid bir neçə sərhəd-keçid məntəqəsinin, o cümlədən "Dheris”, "Dost Məhəmməd” və "Bala-e Siyah Çeşmən” məntəqələrinin ələ keçirdiyini açıqlamışdı.  Prinsip etibarilə hazırkı gərginlik də bundan öncəkilərdən fərqlənmir. Belə ki, İran və Əfqanıstan arasında hazırkı gərginlik Hilmənd çayının suyu məsələsindəki anlaşmazlıqdan qaynaqlanır.   Hilmənd çayı Əfqanıstan dağlarından İranın Sistan və Bəlucistan vilayətinə qədər axır. Hilmənd çayının su bölgüsü tərəflər arasında 1973-cü ildə imzalanmış müqaviləyə əsasən tənzimlənib. Lakin İran tərəfi payına düşən suyun cəmi 4 faizini istifadə edə bildiyindən şikayətlənir və Əfqanıstanı çay üzərində yeni su anbarları tikməkdə günahlandırır.  Helmand çayı İran üçün olduqca önəmlidir. Belə ki, İranın  ən qeyri-stabil bölgəsi olan Sistan-Bəluçistan vilayətinin əkin sahələrinin əsas suvarma mənbəyi məhz bu sudur. Hazırda Sistan və Bəlucistan vilayəti quraqlıqla üz-üzə olduğundan məsələ gərginlik həddinə çatıb. May ayının 18-də Sistan-Bəlucistan vilayətini ziyarət edən İran prezidenti İbrahim Rəisi buradan Taliban hökumətini Hirmənd çayının qarşısını kəsərək Sistan və Bəlucistan əyalətinin su payını verməməkdə ittiham edib. Rəisi bununla da yetinməyərək “Əfqanıstan hakimiyyətinə xəbərdarlıq edirəm ki, Sistan və Bəlicistanın su payını versinlər. Bu çox ciddi xəbərdarlıqdır və əks təqdirdə dövlət lazım olan tədbirləri görəcək” sözləri ilə Talibanı təhdid etmişdi. Əfqanıstan tərəfi isə suyun azalmasını kəskin quraqlıqla əlaqələndirir və İranı Sistan bölgəsindəki əkin sahələrini genişləndirməkdə günahlandırır. Əfqan rəsmilər çay üzərində tikilən yeni su anbarları vasitəsilə xaricdən elektrik enerjisi asılılığını azaltmağı hədəflədiklərini, bu məsələdə güzəştə getməyəcəklərini bildirirlər. Bundan başqa Taliban liderləri də Tehranı təhdid edərək bildiriblər ki, İrana qarşı ABŞ-a qarşı döyüşdüklərindən da yaxşı döyüşəcəklər. Gərginliyin pərdəarxası Hazırkı situasiyada gərginliyi artıran tərəfin Taliban olduğunu demək olar. Buna işarə edən bir sıra məqamlar var.  Birincisi, Hilmənd çayı Əfqanıstan dağlarından İranın Sistan və Bəlucistan vilayətinə qədər axır. Taliban bu çayın İran üçün həyati əhəmiyyətini bilə-bilə, çay üzərində yeni su anbarları tikir. Yəni bu əməlin gərginliyə səbəb olacağını yaxşı bilirlər.  İkincisi, gərginlik fonunda Taliban lideri Əbdülhəmid Xorasani İrana müharibə elan etdiklərini açıqlayıb. Müharibə qərarı belə asanlıqla verilə bilməz. Görünür, Taliban bu qərarı vermədən hazırlıq işləri görüb.  Talibanın prosesi müharibə kontekstinə daşıması, özündən razılığı onu deməyə əsas verir ki, onu dəstəkləyən konkret gücə arxayındır. İndiki məqamda Taliban ilə İran arasına müharibənin olmasında bir güc maraqlıdır - ABŞ! Vaşinqtonun planı Vaşinqton indiki məqamda “Taliban”la İranı qarşı-qarşıya gətirərək Tehranı Əfqanıstana müdaxiləyə məcbur etmək istəyir. 2021-ci ildə İran sərhədçiləri ilə Taliban arasında baş verən toqquşmaların da ümumi məğzi bundan ibarət idi. Talibanın ani hücumla İrana aid bir neçə sərhəd-keçid məntəqəsinin, o cümlədən “Dheris”, “Dost Məhəmməd” və “Bala-e Siyah Çeşmən” məntəqələrini ələ keçirərək İran ordusunu Əfqanıstan içinə çəkmək istəyirdi. Həm Əfqanıstan, həm də İran ayrı-ayrılıqda müdafiə müharibələrində yenilməz ölkələrdir. Bu ölkələr yerləşdikləri coğrafiyanın bütün təbii üstünlüklərini maksimum istifadə edə bilir. Digər tərəfdən, hər iki ölkə ehtimal edilən müdafiəyə qarşı dini ideologiyadan istifadə edə biləcək ölkələrdir.  ABŞ son zamanlar bu taktikadan çox istifadə edir. Misal üçün, Rusiya bu yolla Ukrayna ilə müharibəyə cəlb edildi və hələ də müharibə davam edir. Kreml sürətlə resurslarını tükədir. Vaşinqton bu gün eyni taktikanı İrana qarşı da istifadə etmək istəyir.  ABŞ bununla üç şeyə nail olmaq istəyir: Birincisi, onsuz da sanksiyalardan beli bükülən və ağır iqtisadi böhran yaşayan Tehranı iqtisadi və hərbi baxımdan tamam çökdürmək; İkincisi, İrandakı ictimaiyyəti, xüsusilə də etnikləri mərkəzi hakimiyyətə qarşı ayaqlandırmaq; Üçüncüsü, Taliban üzərindən İranın nüvə obyektlərini vurub Tehranın bu silahı əldə etməsinin qarşısını almaq.
Müəllif: Politoloq Turan Rzayev,
Siam.az

---

---