Düz 30 il əvvəl, 1993-cü ilin yanvarında məhkəmə Berlin divarının tikintisinin və ölkədə sərt senzuranın tətbiqinin təşəbbüskarı kimi tarixə düşən Almaniya Demokratik Respublikasının (ADR) lideri Erix Honekkerə qarşı işi dayandırıb. Honekker siyasi repressiyalarda, kommunist ADR-dən kapitalist AFR-ə (Almaniya Federativ Respublikası) qaçmağa cəhd edənlərə qarşı çoxsaylı repressiyalarda ittiham olunurdu. Lakin keçmiş dövlət başçısı ittihamların ağırlığına baxmayaraq, işin dayandırılmasına nail oldu və həbsxanada qaçılmaz kimi görünən ölümdən yayınmağı bacardı. Honekkerin kommunist ADR haqqında xəyalları necə puç oldu və buna baxmayaraq, Almaniya niyə qəddar siyasətçini azadlığa buraxdı? Məsələni “Lenta.ru” araşdırıb. AYNA sözügedən araşdırmanı istinadla təqdime dir:
1993-cü ilin yanvarında Berlindəki dəhşətli Moabit həbsxanasından yaşlı bir kişi azad edildi. O, ADR-in keçmiş lideri Erix Honekker idi. Honekker təkcə Berlin divarının tikilməsindən və sökülməsindən deyil, 1990-cı ildə dünyanın siyasi xəritəsindən yoxa çıxan Şərqi Almaniyanın özündən də sağ çıxıb. Həyatında ikinci dəfə Moabit həbsxanasında olan siyasətçi dərhal gündəlik tutmağa başlayıb.
“57 il sonra Moabit həbsxana kompleksinin içini yenidən görürəm. 1935-ci ildə Gestapo məni bura gətirdi. Sonra mən burada il yarım həbsdə oldum. Bu dəfə nə qədər həbsdə olacam?”, - Honekker gündəliyində yazıb.Siyasətçi AFR və ADR arasında sərhədi keçməyə cəhd edən insanların qətliamına icazə verməkdə ittiham olunurdu. Şərqi Almaniyanın keçmiş lideri özünü təqsirli bilməyib. İttihamların ciddiliyinə baxmayaraq, Honekker cəmi 169 gün həbsdə qalıb. Məhkəmə gözlənilmədən keçmiş rəhbərin ləyaqətinin müdafiəsi ilə bağlı vəsatəti qəbul edib və işi dayandırıb.
Sadiq kommunist
Honekker 1912-ci ildə Almaniyanın cənub-şərqindəki Neunkirxen şəhərində böyük bir ailədə anadan olub. O, mədənçi ailəsində böyüyüb, on yaşında uşaq kommunist qrupuna qoşulub, 17 yaşında isə Almaniya Kommunist Partiyasının (KPD) üzvü olub. Sadiq kommunist hətta Moskvada Beynəlxalq Lenin məktəbində oxumuş, sonra Maqnitoqorsk Dəmir-Polad Zavodunun tikintisində beynəlxalq komandada çalışmışdır.
1933-cü ildə nasional-sosialistlərin hakimiyyətə gəlməsi ilə kommunistlər güclü təzyiqlərlə üzləşməyə başlayıblar. Onların siyasi fəaliyyətləri əsasən gizli şəkildə gedib. 1935-ci ildə Gestapo kommunizmə ideoloji bağlılığına görə Honekkeri həbs edib, o, Moabit həbsxanasına göndərilib. 1937-ci ildə isə on il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib və Brandenburq həbsxanasına göndərilib. İkinci Dünya müharibəsinin başa çatması ilə vaxtından əvvəl azad edilib.
Honekker Moabit həbsxanasında - 1935-1937-ci illər
1945-ci ildə “Qırmızı Ordu” Brandenburq həbsxanasını azad etdikdən sonra Honekker siyasi həyatını artıq qanuni şəkildə - ADR-in dövlət aparatında davam etdirib. Əvvəlcə o, gənclərlə işləməyə məsul olub, lakin tezliklə mühüm vəzifələr tutub: 1958-ci ildə Siyasi Büronun, sonra Milli Müdafiə Şurasının üzvü olub.
Yüksək mövqe Honekkerə 1961-ci ildə 28 il ərzində Almaniyanın qərb və şərq hissələrini ayıran Berlin divarının tikintisinin təşkilatçılarından biri olmağa imkan verib. Siyasətçi sərhədlərin olmamasının Qərbi Berlindəki CIA stansiyasının işi üçün münbit zəmin olacağından qorxurmuş. Bundan əlavə, AFR şirkətləri tez-tez pulsuz təhsil alan ADR-dən olan ixtisaslı mütəxəssisləri “ovlayırdılar”. Belə “vicdansız sahibkarları” ADR hakimiyyət orqanları “insan alverçiləri” adlandırıblar.
“Bu tədbirlər Vaşinqton üçün, London üçün, Paris üçün, Moskva üçün və bizim üçün rahatlıq oldu. Gərginlik getdi, hər şey qaydasına düşdü. Biz hamımız güman edirdik ki, bu divar iki sistemin dinc yanaşı yaşamasına töhfə verəcək”, - Honekker açıqlamasında bildirmişdi.
“Dəmir pərdə”nin simvolu olan divar sonralar Honekkerin siyasi bəlasına çevrildi.
Durğunluq dövrü
Honekkerin şərqi almanları sosial təminat və daha parlaq gələcəyin müjdəçisi olan kommunist ideologiyası ilə təmin etməklə onları təcrid etmək cəhdlərinə baxmayaraq, ADR və AFR sakinləri arasında əlaqələr dayanmadı. Şərqi və qərbi almanlar qarşılıqlı səfərlər etdilər: 1977-ci ildə Almaniyanın şərq hissəsinə 8 milyondan çox alman vətəndaşı səfər etdi, lakin o vaxtdan bəri belə səfərlərin sayı azaldıb - ADR-in qərbi almanlardan daha çox pul xərcləməsini tələb etməsi səbəbindən. Əks istiqamətdə ən çox təqaüdçülər səyahət edirdilər: məsələn, 1984-cü ildə ADR-dən bir milyon yarımdan çox qoca AFR-ə səfər etmişdi. Həmin ildə ADR əhalisinin o dövrdə cəmi 16,9 milyon nəfər olmasına baxmayaraq, Qərbi Almaniyadan ADR-ə 25 milyondan çox zəng edilib.
Erich Honekker, 1986
Qonşularla – Qərbi Almaniya ilə ünsiyyət Şərqi Almaniya sakinlərinə həyat səviyyələrinin xeyli aşağı olduğunu başa düşməyə imkan verdi. Almaniyanın iki hissəsindən olan qohumlar bir araya gələrək ödənişli məzuniyyətlər, uşaqlara dəstək və pensiyalar kimi məsələləri müqayisə etdikdə, Qərbi Almaniya sakinlərinin daha firavan olduğu anladılar.
ADR-i tərk edənlər qərarlarını müxtəlif cür izah etdilər. 1984-cü ilin sorğusuna görə, gedənlərin 71 faizi söz azadlığının olmamasından şikayətlənir, bir çoxu siyasi təzyiqlə üzləşir (respondentlərin 66 faizi). Şərqi almanlar səyahət məhdudiyyətlərindən, aşağı yaşayış standartlarından və gələcək üçün pis perspektivlərdən narazı idilər. Beləliklə, 1984-cü ildə təxminən 41 min ADR vətəndaşı AFR-ə köçdü.Gələcəklə bağlı qeyri-müəyyənliyin 1970-ci illərin sonunda ADR-də hökm sürən iqtisadi vəziyyətlə çox oxşar cəhətləri var idi. Sonra Şərqi Almaniya ilk növbədə xammal və enerji qiymətlərinin artması ilə bağlı olan durğunluq dövrünə qədəm qoydu. Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, SSRİ ciddi iqtisadi çətinliklər üzündən artıq Şərqi Almaniyaya lazım olan xammalı “qardaş” qiymətlərlə təmin edə bilmirdi.
Leonid Brejnev və Erix Honekker
Bundan əlavə, ADR xarici kreditləri ödəmək zərurəti ilə əlaqədar valyuta fəlakəti təhlükəsi ilə üzləşdi - bu səbəbdən Honekker AFR ilə ticarəti artırmaq qərarına gəldi. 1980-ci illərdə ölkələrin ticarət dövriyyəsi 15 milyard marka səviyyəsinə çatdı, lakin bu cür əməkdaşlıq mənfi saldoya səbəb oldu və bu, sonradan Şərqi Almaniyanın xarici borcunun artması ilə nəticələndi.
Şərqi Almaniya dövlət büdcəsinin kəsiri, dövlət planlarının və investisiya siyasətinin həyata keçirilməməsi səbəbindən böyük kreditlərə əl atdı ki, bu da iqtisadiyyatda ciddi disbalanslara səbəb oldu. 1989-cu ilə qədər ADR ən azı 50 milyard Qərbi Almaniya markası ödəməli idi. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 1971-ci ildə Şərqi Almaniyanın xarici borcu iki milyard marka, 1981-ci ildə isə artıq 10 milyard marka idi.
Bu proseslər Almaniyanın hər iki əyalətində sosial-iqtisadi səviyyədə görünməmiş uçurum yaratdı. Bunun fonunda Honekker Şərqi almanların kimliyini formalaşdırmağa çalışaraq onları “sosialist alman milləti” adlandırırdı. Buna baxmayaraq, hakimiyyət əhalinin loyallığının aşağı olduğunu yaxşı bilirdi.
“ADR-dən gedişlərlə bağlı vəziyyəti hərtərəfli öyrənmək lazımdır. İnsanların bizi niyə tərk etdiyini dəqiq bilməliyik”, - deyə bildirmişdi ADR Dövlət Təhlükəsizlik Nazirliyinin general-polkovniki Markus Volf.Bu müddət ərzində kilsə hökumətin az diqqət yetirdiyi məsələlərdə rəy lideri rolunu uğurla öz üzərinə götürdü. Səyahət məhdudiyyətləri, media senzurası və ətraf mühitin qorunması ilə bağlı narazılıqlar Siyasi Bürodan daha aydın şəkildə kilsədə müzakirə olunurdu. Şərqi Almaniyadakı xristianlar islahat üçün dua edirdilər: xüsusən də Leypsiqdəki Müqəddəs Nikolay kilsəsinin keşişləri inqilab istəmirdilər, əksinə ölkələrinin daha azad və daha demokratik olmasını istəyirdilər. Bundan əlavə, kilsələr respublikada pasifist hərəkatın qalasına çevrildi. Möminlər xristianlığın motivasiyası və zorakılığın gücü ilə silahsızlanmağı müdafiə edirdilər.
"Biz xalqıq"
1989-cu il oktyabrın 7-də, ADR-in 40 illik yubileyi ərəfəsində respublikanı etirazlar bürüdü. Yubiley tədbirlərinə SSRİ Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin baş katibi Mixail Qorbaçov iştirak etmişdi. Bir çox Şərqi Almaniya vətəndaşları üçün Qorbaçovun siyasi həyatda senzuranın və plüralizmin yumşaldılması ilə yenidənqurma kursu zəruri təlimat idi. Lakin Honekker bu cür dəyişikliklərə qəti şəkildə qarşı çıxdı.
“1987-ci ildə Moskvanın küçələrində qara formada portret daşıyan çar pərəstişkarlarını gördüm. Bu qeyri-rəsmi qruplar öz partiyalarını qurduqlarını nümayiş etdirdilər - sonra mənə aydın oldu ki, yenidənqurma başqa yolla gedəcək”, - Honekker söyləmişdi.İslahatların zəruriliyi anlayışı bütün səviyyələrdə mövcud idi. “Əgər biz liderlik, təhsil və təbliğat üslubumuzda bu gün ADR vətəndaşlarının (və təkcə gənclərin deyil!) 10-cu əsrdə olanlardan tamamilə fərqli mentalitet və şüura malik olduğunu nəzərə almırıq və tanımırıqsa, vəziyyət gərgin olacaq. 20 il bundan əvvəl bizim çıxışlarımız, müraciətlərimiz, mediadakı siyasi məlumatlarımız heç bir şəkildə istənilən effekti əldə etməyəcək”, - deyə Mərkəzi Gənclər Araşdırmaları İnstitutunun rəhbəri Valter Fridrix yazırdı.
Bazar ertəsi nümayişlər Leypsiqdə başlayıb, burada insanlar “Biz xalqıq” şüarı ilə küçələrə çıxıb, hakimiyyətdən sərhədləri açmağı və yenidənqurma tipli üsulları demokratikləşdirməyi tələb ediblər. Etirazdan əvvəl lüteran pastorları və katolik keşişlərinin moizələri olması vacib idi ki, onlar da ölkədəki mövcud vəziyyətdən narazıdırlar.
““Biz xalqıq” şüarını səsləndirən Leypsiqdəki izdihamla birlikdə getmək böyük səhv idi. ADR-də bu cür şüarlar respublikanın yoxa çıxmasına səbəb oldu”, - deyə Honekker etirazını bildirmişdi.
Lakin hakimiyyətin dəyişməsinə və respublikanın süqutuna təkcə etirazlar kömək etmədi. Siyasətçinin sözlərinə görə, 1987-ci ildən SSRİ-nin birinci şəxsləri ADR hökumətindən Almaniyanın ikili dövlətçiliyinə son qoymağı tələb ediblər.
Mixail Qorbaçov və Erix Honekker
Honekkerin istefasından iki həftə sonra Qorbaçov qeyd edib ki, son vaxtlar keçmiş baş katib “sanki kor olub”. Sovet siyasətçisinin fikrincə, əgər 1985-1986-cı illərdə ADR rəhbəri öz təşəbbüsü ilə lazımi dəyişiklikləri etsəydi, o, hakimiyyətdə qalacaqdı.
“Honekker bir növ dəyişiklik etdi, o, dünyada və öz ölkəsində real prosesləri görməyi dayandırdı. Bu insan dramıdır. Və Honekker çox yüksək vəzifə tutduqca, bu, siyasi dramaya çevrildi”, - Qorbaçov məsələyə belə qiymət vermişdi.Honekker 1989-cu il oktyabrın 17-də "səhhəti ilə bağlı" bütün vəzifələrindən istefa verdi. Qanunlara görə, o, istefa verəndən sonra haqqında cinayət işi açılıb: Honekker dövlətə xəyanət və vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə, sosialist mülkiyyətinin oğurluğu və korrupsiya da daxil olmaqla bir neçə maddə ilə ittiham olunub.
Əlvida "Beynəlxalq"
İttihamlar irəli sürüldükdən sonra Honekker ev dustaqlığına buraxıldı, lakin bir ay sonra qərar ləğv edildi: siyasətçiyə ilkin mərhələdə xərçəng diaqnozu qoyuldu. Eyni zamanda o, sadəcə olaraq evə qayıda bilməyib, çünki müayinə üçün xəstəxanada olarkən malikanəsi əlindən alınıb.
Bu zaman Honekker gözlənilməz hərəkət etdi: vəkilinə Evangelist kilsəsindən kömək istəməyi tapşırdı. Pastor Uve Holmer siyasətlə məşğul olmaq üçün könüllü oldu.
Kilsə rəhbərliyinin tələbi ilə Holmer Lobetaldakı pastorluğunda iki ay yarım müddətinə Honekker ailəsinə sığınacaq verdi. İctimaiyyətin və kilsənin geniş tənqidinə baxmayaraq, Holmer hakimiyyəti azad sözün olmaması və ağır senzura ilə çoxları tərəfindən xatırlanan siyasətçini qəbul etməyi seçdi.
Berlin – ADR Muzeyində Honekkerin portreti altında Stasi polisinin telefon dinləmə qurğusunun yenidən qurulması
"Ölkəmizdə nifrət və çəkişmə ilə yeni bir dövrə başlamamalıyıq, çünki bu, birlikdə həyatı daha da çətinləşdirəcək, həmçinin mərkəzi xristian mesajı bağışlanma və barışıq olduğu üçün", - pastor öz addımını belə izah etmişdi.
Pastorun sığınacağından az sonra SSRİ qüvvələrinin Qərb Qrupunun hərbçiləri keçmiş baş katibə və onun həyat yoldaşına Belitsadakı Sovet hərbi xəstəxanasına köçməyə kömək etdilər. Məhz orada həkimlər Honekkerə qaraciyərin bədxassəli şişi diaqnozu qoydular. Artıq 1990-cı ildə Almaniyanın yenidən birləşməsindən sonra prokurorlar siyasətçinin həbsinə yeni order veriblər - o, 1961 və 1974-cü illərdə Almaniyanın daxili sərhəddində odlu silahdan istifadəyə göstəriş verməkdə günahlandırılıb.
“Güman edirəm ki, bu həbs qərarı qətiyyən etibarlı deyil. Əvvəla, ona görə ki, AFR-in ADR-in keçmiş dövlət başçısını hakimiyyəti dövründə törətdiyi əməllərə görə təqib etmək və mühakimə etmək hüququ yoxdur”, - Honekker bildirmişdi.Buna baxmayaraq, Honekkeri həbs edə bilmədilər, çünki keçmiş baş katib Belitsada Sovet hakimiyyətinin himayəsində idi. 1991-ci ilin martında Honekker ailəsi SSRİ-nin yüksək səviyyəli rəsmilərinin köməyi ilə yenidən hərbi təyyarə ilə Almaniyadan Moskvaya aparıldı. Səkkiz ay sonra Çilinin Moskvadakı səfirliyinə sığındılar. Şərqi Almaniya 1973-cü il hərbi çevrilişindən sonra bir çox çililiyə qalmağa icazə vermişdi, üstəlik, Honekkerin qızı Sonya çilili ilə evlənmişdi.
“Burada Rusiyada bizə çox yaxşı münasibət bəsləyirlər. Amma fürsət düşən kimi mən Çilidəki uşaqlarımı ziyarət etmək niyyətindəyəm. Məncə, bu, tamamilə təbii bir istəkdir”, - Honekker söyləmişdi. Lakin Çili hakimiyyəti siyasətçini qəbul etməkdən imtina edib, çünki o, etibarlı Almaniya pasportu olmadan respublikaya daxil ola bilməzdi.
Artıq 1992-ci ilin yayında Honekker Çilinin Almaniyadakı səfirliyindən qovuldu, orada həbs olundu və yenidən 1935-ci ildə həbsdə olduğu Moabit xəstəxanasına yerləşdirildi.
1992-ci ildə Honekker Almaniya ilə sərhəddə maneələri keçməyə çalışan 68 nəfərin öldürülməsi də daxil olmaqla, daha bir neçə maddə ilə ittiham olunub. Xüsusilə, ittiham aktında iddia edilirdi ki, Honekker və onun həmkarları dövlətlərinin sərhədlərinin necə möhkəmləndiriləcəyini müəyyənləşdirməkdə qeyri-məhdud təsir imkanlarına malikdirlər. Onlar bütün qərarlara cavabdeh idilər - əsgərlərin seçilməsindən tutmuş, sərhədə nəzarəti təmin edən atəş nöqtələrinin və minaların yerləşdirilməsinə qədər. Ona görə də son ittihamda baş verənlərin hamısında əsas fiqur sayılmalı olan sərhədçilər deyil, Honekker idi.
Erix Honekker ADR sərhədçilərinə xidmətlərinə görə təşəkkür edir - 1961-ci il
Buna cavab olaraq siyasətçi məhkəmədə özünü və həmkarlarını tarixi taleyin amansız dönüşünün qurbanları kimi ifşa edən sarsıdıcı nitq söyləyib. Onun sözlərinə görə, Berlində divarın tikintisinə və sərhəddə insanların ölümünə görə məsuliyyət daşıyan o və yoldaşları cinayətkar şəxslər deyillər. Bu faciənin kökləri və günahı Honekkerin sözlərinə görə, 1933-cü ildə Almaniyada bərqərar olmuş və İkinci Dünya müharibəsindən sonra iki müharibə edən alman dövlətinin yaranması ilə yekunlaşan nasional-sosializmdə, həmçinin “soyuq müharibə isteriyası”ndadır.
“Bu məhkəmənin məğlub olanlar üzərində qaliblərin siyasi mühakiməsi olduğunu anlamamaq və ya siyasi motivli təhrifə bərabər olduğunu başa düşməmək üçün keçmişdə baş verən hadisələrə kor olmaq və ya bilərəkdən göz yummaq lazımdır”, Honekker məhkəmədə qeyd etmişdi.Daha sonra respublikanın keçmiş rəhbəri insan ləyaqətinin pozulması ilə bağlı şikayət verdi və artıq 1993-cü ilin yanvarında məhkəmə siyasətçinin səhhətinin pisləşməsini əsas gətirərək (həkimlərin dediyinə görə) işi dayandırdı və həbs qərarını geri götürdü.
Honekker iki aylıq həbs cəzasından sonra təyyarəyə doğru gedir - 13 yanvar 1993-cü il
Şərqi Almaniya rejiminin qurbanları, bir çox alman siyasətçiləri və insan haqları müdafiəçiləri Honekkerə qarşı belə bir məhkəmə qərarına etiraz etdilər. Berlinin prokurorlarından biri Dieter Neumann qərarı “açıq-aşkar absurd” adlandırıb. Onun sözlərinə görə, məhkəmə Honekkerin səhhətinin vəziyyətini düzgün yoxlamayıb və onun azadlığa buraxılması barədə qərar qəbul etməzdən əvvəl tibbi ekspertlərlə məsləhətləşməli idi.
“Sosializm nəinki ölməyib, o, gələcəyə yeganə alternativdir”
Etirazlara və tibbi hesabatları manipulyasiya etmək ittihamlarına baxmayaraq, siyasətçi Şərqi Almaniyanı tərk edə bildi. Çili kommunistləri Honekkeri qəbul etdilər, o, həyat yoldaşı və qızı ilə qovuşmaq üçün Çiliyə uçdu. Lakin artıq 1994-cü ilin mayında ADR-in keçmiş lideri qaraciyər xərçəngindən öldü. Çili Kommunist Partiyası ADR-in keçmiş liderini son mənzilə “Beynəlxalq” adlandırılan mərkəzi qəbiristanlıqda yola saldı.
Ömrünün sonuna qədər Honekker sosialist ideologiyasının sadiq davamçısı olaraq qaldı - Qərbi Avropa və SSRİ-də yenidənqurma təcrübəsinə nəzər salaraq baş verənləri mühakimə edən ADR-in bir çox sakinlərinə bu, uyğun gəlmirdi. Berlin divarının yıxılmasına və Şərqi Almaniyanın dünya xəritəsindən yox olmasına baxmayaraq, Honekker uşaqlıqdan qəbul etdiyi fikirlərə sadiq qaldı. Ömrünü həsr etdiyi ideologiyanın gələcəyi ilə bağlı suala ADR-in keçmiş rəhbəri belə cavab verdi: “Sosializm nəinki ölməyib, o, gələcəyə yeganə alternativdir”.
