Dünya iqtisadiyyatını maraqlandıran sual: "ABŞ dollarının hegemonluğu bitəcəkmi?"

ABŞ dolları və Çin yuanı

Dolların beynəlxalq ehtiyatlarda istifadəsi 1999-cu ildəki 71 faizdən 2022-ci ildə 58 faizə düşsə də, beynəlxalq mübadilə vasitəsi və hesab vahidi kimi digər sahələrdə onun gücündə ciddi azalma müşahidə olunmur.

Bizimyol.info xəbər verir ki, Sivas Cümhuriyyət Universiteti Maliyyə və Bankçılıq şöbəsinin müdiri Prof. Dr. Güven Delice Türkiyə mətbuatına yazdığı araşdırma yazısında ABŞ dollarının dünya üçün ehtiyat valyuta statusu, Rusiya-Ukrayna müharibəsi zamanı yerli valyutaların vəziyyəti və onun nəticələrindən, ABŞ dollarının dünya üzərindəki hegemonluğunun niyə bir müddət sarsılmayacağından yazıb.
Zaman-zaman ABŞ dollarının qlobal dominantlığının azalacağı, hətta yox olacağı ilə bağlı iddialı bəyanatlar və gözləntilər gündəmə gəlir. Lakin bu gözləntilər tezliklə öz yerini mövcud sistemə uyğunlaşmada nöqsanların aradan qaldırılması səylərinə verir.
2008-ci il maliyyə böhranından sonra bir müddət gündəmi zəbt edən de-dollarizasiya təşəbbüsləri Rusiyaya qarşı sanksiyalardan sonra yenidən və daha güclü şəkildə gündəmə gəldi. Bir çox ekspertlər əvvəlki vəziyyətə istinad edərək iddia edirlər ki, dollar qlobal iqtisadiyyatı idarə edən qaydalara əsaslanan nizamın lövbəri kimi mühüm funksiyanı yerinə yetirir və onun dominantlığı ilə bağlı müzakirələrin bu reallığı görməzdən gəldiyini iddia edir, bu vəziyyətin qalıcı nəticələr verə bilməyəcəyini dəyərləndirir. Ancaq bu dəfəki mənzərə fərqlidir. Dolların hegemonluğu davam etsə də, orta və uzunmüddətli perspektivdə bu vəziyyəti tərsinə çevirmək üçün ciddi qəbul edilə biləcək bir çox inkişaf və təşəbbüslər var.
Dolların hegemonluğu və ABŞ-ın münasibəti
Amerika Birləşmiş Ştatlarının (ABŞ) digər ölkələrə qarşı sanksiyalar tətbiq etmək gücü birbaşa dolların mərkəzi rolundan irəli gəlir. Ehtiyat valyuta statusu və dolların geniş tətbiqi ABŞ-a əməliyyatları bloklamaq və aktivləri ələ keçirmək kimi fövqəladə gücdən öz istəyi ilə istifadə etmək imkanı verir. Hazırda ABŞ-ın rəhbərliyi altında bəzi ölkələr Qərb sanksiyalarına məruz qaldığı halda, bir çox başqa ölkələr bu sanksiyalarla qorxudulur.
ABŞ-ın bu fürsətdən zaman-zaman öz maraqları üçün qlobal maraqlar adı altında özbaşına istifadə etməsi ciddi diskomfort yaradır. İndiki şəraitdə Qərb dövlətləri də daxil olmaqla, heç bir ölkənin, hətta oxşar ağırlıqda olmasa da, belə sanksiyalara məruz qalmayacağına zəmanət yoxdur. Bu prizmadan baxıldığında dolların hökmranlığını zəiflədən amillər sırasında iqtisadi inkişaflarla yanaşı, geosiyasi proseslərin də təsiri hiss olunur. Geosiyasi gərginlik de-dollarizasiya təşəbbüslərində bəzi hərəkətlərə səbəb olsa da, ABŞ-ı könüllü və ya məcburi şəkildə dəstəkləyən ölkələrdə təhlükəsizlik problemləri iqtisadi narahatlıqlardan üstündür.
Rusiyaya qarşı sanksiyalar
Rusiya 2014-cü ildə Krımın qanunsuz ilhaqından sonra ABŞ və Avropa İttifaqının (Aİ) sanksiyalarına məruz qalıb. 2022-ci ildə başlayan Rusiya-Ukrayna müharibəsindən sonra bu sanksiyaların əhatə dairəsi və şiddəti artıb. Sözügedən sanksiyalar maliyyə və kommersiya xarakterlidir.
Maliyyə sanksiyalarına Rusiya Mərkəzi Bankının ehtiyatlarının dondurulması, aparıcı Rusiya banklarının Ümumdünya Banklararası Maliyyə Telekommunikasiyalar Assosiasiyasının ("SWIFT") maliyyə kommunikasiya sistemindən çıxarılması, bu qurumların aktivlərinin dondurulması və beynəlxalq maliyyə bazarlarına çıxışın məhdudlaşdırılması daxildir. Ticarət tədbirləri arasında ABŞ-ın texnoloji məhsullarının Rusiya və Belarusa ixracının məhdudlaşdırılması, bəzi mal və xidmətlərin ixracı və idxalına məhdudiyyətlər, Rusiya neftinə qiymət tavanının tətbiqi də mümkündür.
Sanksiyalar necə tətbiq olunur?
ABŞ bu sanksiyaları dollardan qlobal miqyasda istifadə etməyə imkan verən "SWIFT" və Clearing House Banklararası Ödəniş Sistemi ("CHIPS") ödəniş infrastrukturlarından istifadə edərək tətbiq edir. "SWIFT" transsərhəd ödəniş və hesablaşma məqsədləri üçün istifadə edilən rabitə sistemidir. Baş ofisi Belçikada yerləşən bu sistemdəki məlumatlar vasitəsilə ABŞ beynəlxalq maliyyə axınlarını izləyə və idarə edə bilər. ABŞ-ın da nəzarətində olan özəl köçürmə sistemi olan "CHIPS" vasitəsilə hər gün təxminən 1,8 trilyon dollar əməliyyat edilir. Bu sistemlər iştirakçı ölkələr üçün mühüm funksiyalar yerinə yetirsə də, bəzən ABŞ-ın problem yaşadığı ölkələr üçün sanksiya alətinə çevrilə bilir.
"SWIFT" vasitəsilə tətbiq edilən sanksiyalar müvafiq ölkənin iqtisadi və maliyyə strukturuna dağıdıcı təsir göstərməklə yanaşı, bütövlükdə beynəlxalq maliyyə sisteminin sabitliyini də təhdid edir. "SWIFT"ə tətbiq edilən sanksiyalar beynəlxalq ödənişlərdəki roluna görə “maliyyə nüvə silahı” adlanır.
Bu vəziyyət bu sistemdən kənarda qalan, beynəlxalq ticarət və maliyyə əməliyyatlarında çətinlik çəkən ölkələri alternativlər axtarmağa vadar edir. Bu mənada Rusiya 2014-cü ildə Maliyyə Mesajlarının Transfer Sistemini ("SPFS") hazırlayıb. Eynilə, Çin 2015-ci ildə Sərhədlərarası Banklararası Ödəniş Sistemini ("CIPS") yaratıb. 2022-ci ildə Hindistan xarici ticarət ödənişləri üçün Hindistan Rupisi ilə Beynəlxalq Ticarət Ödəniş Mexanizmini işə salıb. Lakin hazırkı vəziyyətində bu mexanizmlərin infrastruktur, etibarlılıq və qəbul baxımından əhəmiyyətli problemləri var.
Sanksiyalar alternativ axtarışı stimullaşdırır
İqtisadi sanksiyaların mövcud beynəlxalq ehtiyat valyuta sisteminə necə təsir edəcəyi mühüm müzakirə mövzusudur. Müzakirələrin bir tərəfində qlobal sistem üçün problemli sayılan ölkələrin cəzalandırılmasında qəbahət olmadığını və bu sanksiyaların dolların ehtiyat valyuta statusuna heç bir ziyan vurmayacağını iddia edənlər də var. Qarşı tərəfdəkilər birtərəfli qərarlarla bir ölkənin beynəlxalq aktivlərinin dondurulması və müsadirə edilməsi kimi sərt tədbirlərin bir çox digər ölkələrlə yanaşı, sanksiyalara məruz qalan ölkələri də narahat edəcəyini və onları alternativ axtarışa sövq edəcəyini bildirirlər. Bu çərçivədə sözügedən sanksiyalar dolların qlobal ehtiyatlardakı payının azalmasını sürətləndirəcək və fərqli valyutaların önə çıxmasına zəmin yaradacaq.
Hazırkı sanksiyaların əsasən ABŞ-ın öz maraqları üçün nəzərdə tutulması digər ölkələrin də bu mənada hədəf ola biləcəyi qənaətini gücləndirir. Bu cür sanksiyalar beynəlxalq valyuta sisteminin bəzi ölkələrə verdiyi balanssız imtiyazların daha da şübhə altına alınmasına gətirib çıxarır və alternativ pul və pul tənzimləmələri axtarışına sövq edir. ABŞ sanksiyaları ilə üzləşmək riski altında olan ölkələr alternativ pul və maliyyə tənzimləmələrinə daha çox maraq göstərirlər. Sanksiyalardan narahat olan bir çox ölkələr beynəlxalq sistemdən kənarda qalmaqdan narahat olaraq, indiki geosiyasi şəraitdə ABŞ-a qarşı mövqe sərgiləyərək öz təhlükəsizlikləri üçün susurlar.
Digər tərəfdən, bu ölkələr bu sanksiyaların dolayı təsirlərinə məruz qalır. Bu vəziyyət ABŞ-ın ənənəvi müttəfiqlərinə və beynəlxalq ictimaiyyətin əhəmiyyətli bir hissəsinə birbaşa olmasa da, dolayısı ilə qarşı çıxmasına səbəb olur. Bundan əlavə, İsrailin Fələstinə qarşı bütün bəşəriyyətin vicdanını yaralayan hücumları qarşısında Rusiyaya qarşı bu sərt münasibətin gündəmə gəlməməsi ümumbəşəri dəyərlər, ümumbəşəri hüquq və qaydalara əsaslanan sistemlər paradiqmasını tamamilə çökdürdü.  Bu inkişaflar dolların hökmranlığının daha da sonrakı mərhələlərə keçməsi ilə bağlı suallara və çətinliklərə səbəb ola bilər.
ABŞ dollarının yaxın gələcəkdə vəziyyəti
ABŞ dollarının gücünün yaxın gələcəkdə ciddi aşınmaya məruz qalmayacağı düşünülür. Lakin orta və uzunmüddətli perspektivdə digər milli və regional valyutalar dollara alternativ ola bilər. Digər tərəfdən, ABŞ tərəfində son sanksiyalar və sanksiya təhdidlərinin bu prosesi sürətləndirə biləcəyi ilə bağlı narahatlıqlar artmağa başlayıb.
Bəzi rəsmilər və ekspertlər, o cümlədən ABŞ-ın yüksək səviyyəli iqtisadi menecerləri sanksiyaların bu cür istifadəsinin dolların qlobal valyuta mövqeyinə zərər verəcəyini vurğulayırlar. Bu dairələr hesab edirlər ki, ABŞ sanksiyalarla bağlı sərt mövqeyini yumşaltsa və onların təkcə öz geosiyasi məqsədləri üçün deyil, bütün ölkələrin maraqları üçün həyata keçirildiyi barədə təsəvvür yaratsa, dolların reputasiyası qorunub saxlanıla bilər.
Bu kontekstdə sanksiyaların əsaslandırılması məqbul olmalı, mərkəzi bank ehtiyatlarının dondurulması kimi ekstremal təcrübələr yerinə daha dar əhatəli sanksiyalara üstünlük verilməli, digər ölkələri tərəf seçməyə məcbur etməmək, sanksiyaların üçüncü tərəflərə təsirini azaltmaq üçün tədbirlər görmək kimi konkret təkliflər irəli sürülməlidir.
ABŞ xarici siyasətinin davamı olaraq öz pulundan, mərkəzində yerləşdiyi beynəlxalq maliyyə infrastrukturundan, beynəlxalq təşkilatlar qarşısında sanksiya və təhdidlərə qarşı dominant mövqeyindən istifadəni dayandırarsa, bu, ona bir müddət indiki mövqeyini qoruyub saxlamağa imkan verə bilər.
Lakin Qlobal prosesləri nəzərə alaraq ABŞ-ın öz pulunun gücündən xarici siyasət məqsədləri üçün istifadəsini dayandırmasını və könüllü olaraq Çin və ya digər ölkələr üçün pul məkanı açmasını və sistemi yüngülləşdirməsini gözləmək qısa müddətdə mümkün görünmür.
Digər tərəfdən, de-dollarizasiya təşəbbüslərinin hələ çox səmərəli nəticələr verdiyini söyləmək olmaz. Dolların beynəlxalq ehtiyatlarda istifadəsi 1999-cu ildəki 71 faizdən 2022-ci ildə 58 faizə düşsə də, beynəlxalq mübadilə vasitəsi və hesab vahidi kimi digər sahələrdə onun gücündə ciddi azalma müşahidə olunmur.
ABŞ-ın yüksək iqtisadi və texnoloji qüdrəti, bunun doğurduğu hərbi və siyasi üstünlüyü, beynəlxalq təşkilatlarla qurduğu münasibətlərin formaları, yaratdığı maliyyə infrastrukturu kimi amillər, dolların hökmranlığına qaşı çıxmaq təşəbbüsü göstərənlərin işini xeyli çətinləşdirir.
Görünən odur ki, ABŞ-ı iqtisadi güc baxımından tarazlaşdıra bilən ölkələrin valyutalarını, xüsusən də Çini dollara alternativ kimi görmək bizə daha çox vaxt aparacaq. Lakin bu prosesdə dolların dominantlığının getdikcə zəiflədiyinin və xüsusilə regional iqtisadi inteqrasiyalarda dolların əvəzinə milli valyutalardan istifadənin getdikcə daha geniş vüsət aldığının şahidi olacağıq.
ABŞ-ın beynəlxalq valyuta sistemində dominant mövqeyinin zəifləməsi mühüm siyasi nəticələrə səbəb olacaq və qlobal güc balansı dəyişəcək. Çoxqütblü pul sistemində ABŞ-ın bu sahədəki hədsiz qazancları və digər sahələrə yayılmış üstünlükləri əhəmiyyətli dərəcədə aradan qalxacaq.

---

---