Niyə inflyasiya varlıları zənginləşdirir, kasıbları isə yoxsullaşdırır?

Tarixin ən mühüm iqtisadçılarından biri olan Riçard Kantilyon pulun bazarda necə bölüşdürülməsinin insanların alıcılıq qabiliyyətinə təsirini açıqlamışdır.

Bizimyol.info xəbər verir ki, Türkiyə mətbuatında yer alam məqalərə "Kantilyon Effekti" olaraq da bilinən bu effekt barədə yazılıb.
Minimum əmək haqqı ilə işləyənlərin sayı artıq açıqlanmasa da, Türkiyənin demək olar ki, yarısı minimum əmək haqqı və ya minimum əmək haqqının bir qədər yüksək maaşla işləyir. Təbii ki, hər ilin sonunda minimum əmək haqqı ilə bağlı aparılan danışıqlar ölkə gündəmində böyük yer tutur.
Gələn ilki minimum əmək haqqı ilə bağlı da danışıqlara başlanılıb. Bəzi insanlar minimum əmək haqqının artırılmasını istəyir, bəziləri isə: “Minimum əmək haqqı demək olar ki, heç vaxt artmamalıdır, minimum əmək haqqı artımı inflyasiyaya səbəb olur”,- deyir.
Nədənsə o inflyasiya hamıya eyni dərəcədə təsir etmir. Bunun bir adı var, "Kantilyon Effekti".
Əvvəla, bu Kantilyon kimdir?
Riçard Kantilyon yarı irland, yarı britaniyalı iqtisadçıdır. O, 1680-ci ildə anadan olub, sözün əsl mənasında siyasi iqtisad kitabını yazıb, sahibkarlıqda bu gün də keçərli olan ideyalar irəli sürüb, bu arada külli miqdarda pul qazanıb, Avropa və Amerikaya investisiyalar edib. Lakin onun adı bu gün yaxşı tanınmır.
Bəs Kantilyon nə deyib?
Kantilyonun bir çox mühüm fikirləri olsa da, bu gün üzərində dayanacağımız fikir budur: Hökumət yeni pul çap etdikdə bu yeni pulun tədavül sürəti və məbləği önəmlidir və tədricən inflyasiya yaratdığı üçün gəlir bərabərsizliyinin genişlənməsinə səbəb olur.
Əslində biz bu vəziyyəti qlobal miqyasda görmüşük, öz ölkəmizdə də görürük. Pandemiya zamanı bəlkə də ilk dəfə olaraq ölkələrdə birbaşa əhaliyə iqtisadi yardım göstərildi, lakin əsas pul böyük şirkətlərə getdi. Demək olar ki, hər bir ölkə bunu pul çap etməklə edirdi.
Bu pullar texniki olaraq pandemiyadan sonra böyük şirkətlərin açıqladığı rekord dövriyyəyə və mənfəətə çevrildi. Necə? Bunu bir misalla izah edim.
Tutaq ki, "Webtekno" qapalı iqtisadiyyatdır
Bu nümunədə "Webtekno"nun qapalı bir iqtisadiyyat olduğunu və qazandığımız pulu "Webtekno"da xərclədiyimizi fərz edirik. Hər şeyi buradan alırıq. Onu daha çox ölkə kimi düşünün.

• Əvvəlcə bazarda pulun miqdarı sabitdir. Patron sistemə yeni pullar daxil etməklə ("Webtekno"nu ölkə kimi nəzərə alsaq, dövlət olub pul çap etməklə) mövcud pul məbləğini artırmaq qərarına gəlir.
• Rəis pulu hamıya paylamaq əvəzinə, məzmun prodüserlərimizdən Erkan Ceylan kimi etibar etdiyi insanlara verir. Bu məqamda digər işçilər bu vəziyyətdən xəbərsizdirlər.
• Erkan Ceylan "Webtekno"ya gəlir. Pul xərcləməyə başlayır. O, indiki qiymətə nə istəsə, alır, sərmayə qoyur. Biz pul ekspansiyasından da xəbərdar oluruq.
• Yeni tələb miqdarına uyğunlaşmaq üçün qiymətlər qalxmağa başlayır. Tələb yüksəkdirsə və təklif məhduddursa, qiymət qalxır. Bu, pul inflyasiyasına səbəb olur.
• Qiymətlər artdıqca, aşağı və orta gəlirlilər və sabit maaş alan insanlar hər şey üçün daha çox pul ödəməyə başladılar.
• Dostumuz Erkan Ceylan hər şeyi ucuz qiymətə yığdı və onun var-dövlətinin dəyəri artdı. Bizim üçün əşyalar almaq daha da çətinləşib.

Burada vacib məqam pulun bazara necə daxil olmasıdır. Əgər pul müəyyən qrup və ya varlılar vasitəsilə bazara daxil olarsa, pula ilk daxil olan qrup alışdan qazanır; Daha da önəmlisi odur ki, inflyasiyadan təsirlənməyən qiymətlərlə ala bilər. Əgər kifayət qədər şanslı olarsa, o, ən aşağı qiymətləri tapmaq üçün miqyas iqtisadiyyatından istifadə edə bilər. Gəliri sabit olan kasıb vətəndaş isə inflyasiya ilə daha da yoxsullaşır.
Təbii ki, varlı təbəqənin xərcləri iqtisadiyyatı stimullaşdırır və orta gəlirlər artır. Tələbatın artması iş tapmağı asanlaşdırır. Bu tələblər zənginlərə daha çox satış imkanı verir. Varlılar yenidən varlanır, kasıblar isə köhnə alıcılıq qabiliyyətini aşmağa çalışırlar.
Üstəlik, hər şeyin qiyməti eyni şəkildə dəyişmir, bəzi məhsulların qiyməti əvvəldən artıb. Bu balanssızlığa görə əşyalar əlavə dəyər yaratmasalar belə daha dəyərli görünməyə başlayırlar. "Kantilyon Effekti" bu qeyri-bərabər inflyasiyanın və pul axınının gəlir bərabərsizliyinə təsirini tam olaraq ortaya qoyur.
Bəs bu təsirlə minimum əmək haqqı arasında nə əlaqə var?
"Kantilyon Effekti" gündəmə gəldikdən sonra işçilərin işləməyə davam etmələrini təmin edəcək minimum gəlirə sahib olması lazım olduğu ifadə edilir. Məqaləni “Manas dastanına” çevirmədən izah etmək üçün sistemə daxil olan pullar əvvəlcə pula ən yaxın olan insanların daha yaxşı vəziyyətə düşdüyü ilkin dövrədən keçir. Pul mənbəyindən nə qədər uzaqlaşsaq, vəziyyətimiz bir o qədər çətinləşir.
Minimum əmək haqqı müəyyən edilərkən, minimum əmək haqqı ən son fayda verəcəkdir. Əslində, bir çox minimum əməkhaqqı alanlar, artan maaşlarını almadan əvvəl özləri kimi digər minimum əmək haqqı alanların istehsal etdiyi məhsulları daha baha almağa başlayacaqlar.
Bazara daxil olan yeni pul kasıblara axırıncı çatacaq, bağlamanı birinci yığan qazanacaq. Səbəbini soruşanda:  “Minimum əmək haqqı artıb, ona görə də qiymətlər artır, maaş xərcləri artıb”, - deyiləcəklər. Onlar da səhv etmirlər. Günün sonunda minimum əmək haqqı artımı ilə minimum əmək haqqı alanların işə gedib-gəlmələri mümkün olacaq. Sistemə daxil olan pullar mənbədən uzaq olanlara çox da kömək etməyəcək.
Cem Yılmazın “Hər şey Güzel Olacaq” filmində dediklərini deyəcəyik: “Heç olmasa yaşayırıq, buna da şükür, a kişi!”

---

---