Azəriqaz İstehsalat Birliyinin Hüquq şöbəsinin müdiri Vüqar Eyvazov
Zəngin təbii sərvətlərin, xüsusən də Azərbaycanın malik olduğu enerji ehtiyatlarının mövcudluğu dövlətin iqtisadiyyatının inkişafı üçün başlıca əhəmiyyət daşıyır. Lakin daha da vacib olanı, müəyyən bir sahədə münasibətlərin effektiv tənzimlənməsinə imkan verən qanunverici bazanın mövcudluğu amildir. Üstəlik, tənzimləmə yalnız cari və ya orta müddətli sorğuların səviyyəsinə cavab verməməlidir.
Tənzimlənən sahədəki beynəlxalq təcrübə və meylləri nəzərə alaraq, ölkənin sosial-iqtisadi həyatının müvafiq sahəsinin hərtərəfli inkişafı üçün möhkəm zəmin yaratmalıdır. Nəticə etibarilə qanunvericiliyin effektivliyi yalnız müəyyən bir sahədəki tələblərə cavab vermək üçün tənzimləmə qabiliyyətindən deyil, həm də bu sahənin inkişafına və investisiya cəlbediciliyinin artmasına töhfə verən, uzunmüddətli dövrdə tənzimləmə potensialının toplanmasından da asılıdır.
Təəssüf ki, qaz təchizatı sahəsində qanunvericilik kifayət qədər deyil və bəzi həssas aspektlər üçün qurulmuş sabit mənfi təcrübəni ümumiyyətlə nəzərə almır. Bu, qazdan qeyri-qanuni istifadə zamanı zərər normalarını müəyyənləşdirmək məsələsinin həll olunmaması səbəbindən narazılıq və sui-istifadənin təzahürü üçün şərait yaradır.
Qanunvericilik səviyyəsində, hətta minimum qiymətləndirmə meyarlarının tam olmaması nəticəsində tez-tez və uzun müddət davam edən hüquqi mübahisələr yaranır ki, bu da işlərin böyük əksəriyyətində pozuntuya yol verənlərin xeyrinə həll olunur. Məhkəmələr haqlı olaraq sənaye qanunvericiliyinə müraciət edirlər ("Qaz təchizatı haqqında" AR Qanunu, "Qazdan istifadə qaydaları"), əslində qanunsuz qaz istifadəsi halında zərərin miqdarını müəyyən edən normaları təmin etmir. Bu, məhkəmələrin tamamilə qanuni əsaslarla müstəqil şəkildə daxili inamlarına görə qərar verə biləcəyi hal deyil. Belə ki, pul baxımından ifadə edilən mənəvi zərərin miqdarı müəyyən edilərkən maddi, maddi ziyan ölçüsünü təyin edərkən normativ hüquqi akt səviyyəsində qəbul edilmiş dəqiq qiymətləndirmə meyarlarına sahib olmaq lazımdır.
Sənədə əsasən AR Qanununun 13.8-ci maddəsində "Qaz təchizatı haqqında" (Qanun), "qaz paylayıcı istehlakçıya verilən qazın dəyərini yalnız sayğac oxunuşları əsasında hesablamalıdır". Qeyri-qanuni qaz qəbulu sayğac vasitəsilə deyil, qaz borusuna icazəsiz qoşulma yolu ilə həyata keçirildiyindən, ziyanın ödənilməsi üçün bütün cəhdlərimiz nəticəsiz qalır. Buna baxmayaraq, qazdan qeyri-qanuni istifadə və bu fenomendən dəyən zərər statistikası öz miqyasında depresiyaya uğrayır. Belə ki, 2018-ci ildə 43 222, 2019-cu ildə 42 839, 2020-ci ilin 3 ayında isə 8 956 qazdan qanunsuz istifadə hadisəsi qeydə alınıb. Onlardan vurulan ziyan, hesablamalarımıza görə, 11 538 478,7 manat (100 213 666 m3 qaz), 7 933 565.3 manat (73 433 362 m3 qaz) və 3 276 685.3 manat (müvafiq olaraq 32 373 710 m3 qaz) olub. Qanunsuz istifadə ilə bağlı məhkəmə qərarları 2018-ci ildə 627 abunəçi üçün 914.318.62 manat, 2019-cu ildə 8.763.267.63 manatlıq 6371 abunəçi üçün silindi. Gördüyünüz kimi, təsiredici zərər miqdarı yalnız cəlbedici deyil, sadəcə gələcəkdə potensial investorları qorxuya sala bilər.
Məhkəmə işinin nəticəsinə mənfi təsir göstərən daha bir vacib amil günahkarın günahının müəyyənləşdirilməsidir. Bu problem, qaz sayğacına müdaxilə edərək, ölçmə mexanizmini yararsız hala salmaqla qanunsuz istifadə hallarında xüsusilə aktualdır. Belə hallarda "Azəriqaz" dövlət müəssisəsi açıq şəkildə zərərçəkmiş tərəf olmasına və faydalanan şəxs yalnız istehlakçı-qanun pozucusu olmasına baxmayaraq, məhkəmələr mümkün olmayan "açıq" sübutlar və ya etiraflar tələb edərək istehlakçıya qarşı iddialarımızı dəstəkləməyə cəsarət etmirlər.
Dəqiq sübutların olmaması səbəbindən bu cür hərəkətlərdən çox böyük ziyan görüldükdə, istehlakçı qanunsuz əlaqə zamanı tutulmadıqda və günahını etiraf etmədikdə və qanunvericilikdə zərərin miqdarını təyin edən bir norma olmadıqda, günahkarlığı "qanunsuz olaraq qazın faktiki istifadəsi"ni təyin edən bir meyarın tətbiqi məna daşıyır. Təəssüf ki, yuxarıda göstərilən səbəbə görə, hərtərəfli sübut təqdim edə bilməməsi səbəbindən qanun pozucularını cinayət məsuliyyətinə cəlb etmək təcrübəsi yoxdur.
Mübahisəli məqamlardan biri də "əhali" kateqoriyalı abunəçilər üçün qaz sayğacının ("Azəriqaz") qaz sayğacının iş şəraitində saxlanmasına görə məsuliyyəti nəzərdə tutan 4.8-ci bəndində "Qazdan istifadə Qaydaları"nın səhv izah olunmasıdır. Bu normaya, habelə qaz sayğaclarının istehlakçı-qanun pozucusunun evindən/həyətindən kənarda quraşdırıldığını nəzərə alan hakimlər qaz sayğaclarının istismarına müdaxilə ilə bağlı bütün xərcləri və mümkün riskləri yalnız "Azəriqaz"a keçirirlər. Bu kateqoriyalı abunəçilər üçün qaz sayğacının işlək vəziyyətini təmin etmək onun qorunması və ya təhlükəsizliyi üçün məsuliyyət daşımırsa, prinsipcə bu mümkünsüz bir işdir (yalnız bu il martın 1-də Bakı şəhərində 872.000 belə sayğac var), lakin onların düzgün işləməsi üçün uyğunluq dövlət sertifikatı ilə təsdiqlənir. Üstəlik, qaz paylayıcısının ümumiyyətlə girişi olmayan Bakıdakı evlərin eyvanlarına quraşdırılmış sayğacların sayı 166,737-dir və saylarının artmaq meyli var.
Eyni zamanda, qaz sayğaclarına müdaxilə hallarını minimuma endirmək üçün "Azəriqaz" qırılmaya daha davamlı olan qaz sayğacları üçün təhlükəsizlik qutuları alır və quraşdırır. Mühafizənin və ya təhlükəsizlik sisteminin nə qədər etibarlı olmasından asılı olmayaraq, oğrular müxtəlif oğurluq yollarını tapmaq üçün çalışırlar. Buna görə də, əsasən əhalinin əksəriyyətinin səviyyəsinin yüksək olduğu halda istehlak mədəniyyətinin böyüməsinə etibar etməliyik.
Onu da qeyd edim ki, mülayim, hətta deyərdim ki, İnzibati Xətalar Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş "Qazdan istifadə qaydaları"nı pozduğuna görə təxribat xarakterli cəza aktla müqayisədə qeyri-mütənasibdir və bu kimi halların qarşısını almağa kömək etmir. Beləliklə, qanunun 282.1 maddəsinə əsasən 5.000 manatdan çox olmayan, zərər vuran şəxsə təbii qaz oğurluğuna görə 100-150 manat cərimə tətbiq olunur. Və bu miqdar ölkədə yaşayış qiymətindən də azdır. Buna görə qaz oğurluğu ilə cəzaların yenidən nəzərdən keçirilməsinə obyektiv ehtiyac var. Bundan əlavə, belə bir tədbir Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 6 dekabr 2016-cı il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında kommunal xidmətlərin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi"nin "Qaz təchizatı" hissəsinin 4.1.4-cü bəndində nəzərdə tutulub.
Beləliklə, 22 il əvvəl qəbul edilmiş mövcud qanun ümidsizdir və nə dinamik inkişaf edən Azərbaycan dövrünün ruhuna, nə də mövcud reallıqlara uyğun gəlmir. Səbəbsiz deyil ki, “Azərbaycan Respublikasının enerji sektorunda islahatların sürətləndirilməsi haqqında” 29 may 2019-cu il tarixli 1209 nömrəli Fərmanı ilə dövlət başçısı Nazirlər Kabinetinə 12 ay müddətində “Qaz təchizatı haqqında” Qanunun yeni variantını ona təqdim etməyi tapşırmışdır. Həmin müddətin bitməsinə az və hətta çox az vaxt qalıb, amma bu layihənin göstərilən müddətdə təqdim olunacağına və yeni çağırış parlamentin enerji sektorundakı islahatlara mühüm töhfə verərək onu qəbul edəcəyinə ümid edirəm.
Bundan əlavə, bu ilin əvvəlində Nazirlər Kabinetinin rəhbərliyi ilə iqtisadiyyat, enerji, ədliyyə nazirlikləri və SOCAR ilə razılaşdırılmış "Qaz Qaydaları"na dəyişiklik layihələrinin baxılması üçün Prezident Administrasiyasına təqdim edildiyi vurğulanmalıdır. Bu layihə münasibətlərin tənzimlənməsini, o cümlədən qazdan qeyri-qanuni istifadədə zərərin normalarını müəyyənləşdirmək məsələsini də əhatə edir. Ümid edirəm ki, tezliklə yuxarıda səslənən problemlərin, heç olmasa qanunlar səviyyəsində həll olunmasına töhfə verəcək layihənin razılaşdırılmış variantı təsdiqlənəcək.
Virtualaz.org
