XƏZƏRİN STATUSUNDAN DANIŞAN İRANLI EKSPERT:"ABŞ və NATO-nun bu bölgəyə giriş qorxusu var" - MÜSAHİBƏ

“Təsnim” İA

Avqustun 11-12-də Aktau şəhərində (Qazaxıstan), o cümlədən prezident Həsən Ruhani və xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərifin iştirakı ilə, Xəzər dənizinin sahilyanı dövlətləri başçılarının və XİN rəhbərlərinin toplantısı keçiriləcək. Bu vacib görüşdə Xəzərin hüquqi statusu barədə Konvensiyanın imzalanması nəzərdə tutulur.

İndiyə qədər bu məsələ və onunla bağlı müzakirələrdə fərqli fikirlər səslənib. “Təsnim” əməkdaşı Xəzər dənizi üzrə Beynəlxalq Araşdırmalar İnstitutunun direktoru, professor Meysəm Arai Dərunkala ilə bu mövzuda söhbətləşib.

– Aktauda dövlət başçıları tərəfindən Xəzər dənizinin hüquqi statusu üzrə Yekun Konvensiyanın imzalanması nəzərdə tutulur. Sahilyanı ölkələrin 20 illik dialoqundan sonra onlar nədə razılaşıblar?

– İlkin araşdırmalar göstərir ki, mövcud Konvensiya hüquqi olmaqdan daha çox siyasi məhsuldur. Buna görə də, siyasi faktorlarda razılaşmaya nail olmaq üçün də səbəb olmalıdır. Üçüncü faktor (Qərb və ABŞ), yəqin ki, sahilyanı ölkələrin Konvensiyanı qaçaraq imzalamasına ciddi təsir göstərib. Bu regionda ABŞ-ın təzyiqinə məruz qalan iki ölkə var – İran və Rusiya. Qazaxıstan, Türkmənistan və Azərbaycan Konvensiyadan özləri üçün iqtisadi faydaları təmin etməyə çox ümidlidirlər.

Digər tərəfdən, ABŞ və NATO-nun bu bölgəyə giriş qorxusu mövcuddur. Buna görə də, Qazaxıstan, Türkmənistan və Azərbaycan İran və Rusiya üçün yaranmış şərait və böhranlardan maksimum istifadə edirlər.

– Konvensiyanın imzalanması sahilyanı ölkələr arasında Xəzər dənizinin hüquqi aspektləri ilə bağlı mübahisələrin sona çatması deməkdirmi? Yoxsa bu sahədə ölkələr arasında ikitərəfli və çoxtərəfli fərqlər qalacaq?

– Xeyr, təbii ki, qonşu ölkələrin gələcək sərhədlərlə əlaqədar bir-birini məhdudlaşdırmaq prosesi davam edəcək. Digər tərəfdən, müqavilə hüquqi münasibətlərin və öhdəliklərin və son nəticədə, fikir ayrılıqlarının başlanğıcıdır. Bununla yanaşı, bu Konvensiyada xüsusilə icra mexanizmləri sahəsində hər iki tərəf üçün çətinliklər yaradan bir sıra texniki səhvlər var.

Əlavə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, görünür, bəzi tərəflər Konvensiyada nəzərdə tutulan müddəaların ölçüləri və təsirləri barədə məlumatsızdırlar. Onlar bu razılaşmaların nəticəsinin xəritədə necə əks olunduğunu bilmirlər. Bu, gələcəkdə xalqları qarşısında cavab vermələri ilə nəticələnəcək və ya xalqın tənqidini qəbul etdikləri halda, müqaviləni şübhəyə almalı olacaqlar. Bu, bir çox sərhəd müqavilələri ilə bağlı hallarda baş verib və bunun ən bariz nümunəsi Əlcəzairdə keçirilən danışıqlarda İran və İraq arasında sərhəd ixtilafıdır.

– Konvensiyanın mühüm sahələrindən biri xüsusilə tranzit və enerji sahəsində inqilabi olduğu deyilən iqtisadi məsələlərdir.

– Bu məsələ bir qədər şişirdilmiş görünür. Biz hazırda hansı texniki, kəmiyyət və keyfiyyət baxımından ticarətin inkişafına mane olan hansı məhdudiyyətlərin mövcud olduğunu bilməliyik. Hazırlanmış prosedurlara əsasən, Xəzəryanı ölkələr üçün heç bir məhdudiyyət yoxdur. Əslində, əsas problem – Konvensiyanın imzalanmasından sonra da aradan qalxmayacaq xarici dünya ilə əlaqədir. Çünki xarici dünya ilə əlaqə üçün Volqa çayı və daha sonra belə bir məhdudiyyəti aradan qaldırmayan Volqa-Dan kanalı ilə keçid-çıxış olmalıdır.

– Gələcək zirvə üçün nəzərdə tutulan çərçivələrdən biri də terrorla mübarizədir və bu mövzuda sənəddə qeyri-müəyyənlik olacağı ehtimalı var. Sənədin imzalanmasına qədər Xəzər dənizi hövzəsində terror təhdidləri varmı?

– Orta Asiya ölkələrinin ümumi yoxsulluğu və ətaləti. Belə bir vəziyyətdə bu bölgənin xalqları terror şəbəkələrinə cəlb olunur. Digər tərəfdən, narkotik maddələr ticarəti və marginal sahilyanı ölkələrə qarşı təhlükəsizlik təhdidi gündən-günə artmaqdadır. Görünür, ölkələrin daxili vəziyyəti və faktorları, habelə Qərb məxfi xidmətlərinin fəaliyyəti bu cür cinayətlərin aşkarlanmasını çətinləşdirir. Buna görə də, ölkələrin qarşılaşdığı təhdidləri müəyyənləşdirmək və həll etmək üçün əməkdaşlıq, səmərəli səylər göstərilməlidir. Əlbəttə, icbari mexanizm və ya daimi bir quruluş olmadan, bu məqsədə davamlı olaraq yetişmək çətindir.

– Bəzi analitiklərin fikrincə, cari dövr İran İslam Respublikasının Xəzərin hüquqi statusu üzrə Konvensiyanı müzakirə etmə və razılaşması üçün münasib deyil. Əvvəllər də deyirdiniz ki, bu sazişlə razılaşmaq olmaz. Bunun səbəbi nədir? İndi İran İslam Respublikası üçün hansı nəticələr olacaq?

– Konvensiyanın imzalanmasına qarşı çıxma ikilidir. Birincisi, siyasi (beynəlxalq və yerli). Hamımız bilirik ki, ABŞ-ın düşmən hərəkətləri səbəbindən İran yaxşı vəziyyətdə deyil. Digər tərəfdən, ərəb ölkələri və Türkiyə, hətta İsrail, habelə avropalılar da müxtəlif spreylərlə qonşu ölkələrdən İranı təhdid edirlər. Bu, müzakirəyə qoşulmamıza maneə törədib. Danışıqlar masası arxasında Qazaxıstan, Türkmənistan və Azərbaycanın ABŞ və onun müttəfiqlərinə qapı açacağı qorxusu ilə oturduq. Hüquqşünas təbirilə, bu şərtlər müzakirə masasında oturmaq üçün əlverişli deyil.

Digər tərəfdən, İranın və İran xalqının mental və siyasi yönləri belə bir təşəbbüsə hazır deyil. Paniranist, qeyri-texnokrat düşüncələr, siyasi təzadlar müqavilə imzalayanların cavab verməli olduğu amillər arasındadır. Fikrimizcə, İranın siyasi icmasını beynəlxalq dəniz qaydaları və standartlara uyğun kökləndirilməsi üçün ən azı 20-30 il vaxt tələb olunur.

Hüquqi və texniki nöqteyi-nəzərdən Konvensiyanın bəzi maddələrinə və orada olan bəzi müddəalarla bağlı ciddi tənqidlər var. Bu, siyasi və media müzakirələri üçün nəzərdə tutulmayan məsələlərdir.

Hüquqi və texniki ekspertlərimizin fikirlərinə hörmət İran tərəfinin milli maraqlarını daha qənaətbəxş təmin edə bilər. Hazırkı Konvensiyanın tənqidinə isə sərhədləri məhdudlaşdırma düsturları, xarici hərbi gəmilərin keçidinin istisna edilməsinə istinadın yoxluğu, balıqçılıq zonası üçün 10 millik genişliyin müəyyən olunması, müstəsna iqtisadi zonanın qeyri-müəyyənliyi, ədalət amilləri və prinsipinin nəzərə alınmaması, adaların prosesə daxil edilməsi və s. daxildir.

Tərcümə: Strateq.az